Pełny tekst: Bezsenność i inne zaburzenia snu u pacjentów objętych opieką paliatywną – epidemiologia, patofizjologia, czynniki ryzyka, diagnostyka, Katarzyna Giemza (2024)

Bieżący numerArchiwumArtykuły zaakceptowaneO czasopiśmieRada naukowaBazy indeksacyjnePrenumerataKontaktZasady publikacji prac Opłaty publikacyjne Standardy etyczne i procedury

Panel Redakcyjny

Zgłaszanie irecenzowanie praconline

NOWOŚĆ

Portal dla onkologów!

www.eonkologia.pl

Wyszukiwanie

2/2024
vol. 16

Wytyczne/zalecenia

Katarzyna Giemza

¹

,

Szymon Dumański

¹

,

Katarzyna Pomykała

¹

,

Maciej Sulerzycki

¹

,

Katarzyna Kołodziejczyk

¹

,

Tomasz Dzierżanowski

^{1, 2}

Klinika Medycyny Paliatywnej, Warszawski Uniwersytet Medyczny, Warszawa, Polska
Caritas Diecezji Warszawsko-Praskiej, Warszawa, Polska

Medycyna Paliatywna 2024; 16(2): 57–67

DOI: https://doi.org/10.5114/pm.2024.140669

Data publikacji online: 2024/06/17

Plik artykułu:

- Bezsennosc i inne zaburzenia.pdf[0.23 MB]

Pobierz cytowanie

ENWEndNoteBIBJabRef, MendeleyRISPapers, Reference Manager, RefWorks, Zotero

AMA

APA

Chicago

Harvard

MLA

Vancouver

Metryki PlumX:

WSTĘP

Sen odgrywa kluczową rolę wzachowaniu homeostazy organizmu. Pełni funkcję regeneracyjną, poprawia samopoczucie waspekcie fizycznym ipsychicznym oraz odgrywa ważną rolę wprocesach uczenia się ikonsolidacji pamięci [1]. Jakość snu będąca manifestacją ciągłości snu oraz jego architektury [2] jest istotnym czynnikiem wpływającym na jakość życia wpopulacji pacjentów objętych opieką paliatywną [3], co jest szczególnie widoczne wciągu ostatnich 3 miesięcy ich życia [4].
Najnowsza edycja Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Snu (ang. International Classification ofSleep Disorders – third edition – ICSD-3) [5] grupuje zaburzenia snu wsiedmiu kategoriach: bezsenność, zaburzenia oddychania związane ze snem, hipersomnie pochodzenia centralnego (wtym narkolepsja ihipersomnia idiopatyczna), zaburzenia rytmu okołodobowego, parasomnie, zaburzenia ruchowe związane ze snem oraz inne zaburzenia snu.
Bezsenność jest klasyfikowana wtrzech kategoriach: bezsenność przewlekła (objawy występujące co najmniej trzy razy wtygodniu przez ponad trzy miesiące), bezsenność krótkotrwała (czas trwania krótszy niż trzy miesiące) iinne postacie bezsenności. Poza kryterium czasowym wcelu zdiagnozowania bezsenności wymagana jest obecność dwóch objawów:

trudności wrozpoczęciu snu, trudności wutrzymaniu snu lub zbyt wczesnego budzenia się, pomimo odpowiednich warunków dla snu,
upośledzenia funkcjonowania wciągu dnia wynikającego zzaburzeń snu [5].

Bezsenność jest istotnym iczęstym problemem upacjentów kierowanych do opieki paliatywnej. Znacząco obniża jakość życia, nasila ból izmęczenie oraz wiąże się zczęstszym występowaniem depresji ilęku. Jednocześnie istnieje wiele metod diagnostycznych oraz zidentyfikowanych czynników ryzyka bezsenności, umożliwiających skuteczne wykrycie, leczenie iuzyskanie poprawy stanu pacjentów.Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie epidemiologii, patofizjologii, czynników ryzyka oraz diagnostyki bezsenności iinnych zaburzeń snu.

METODOLOGIA

Wcelu wyszukania publikacji naukowych zgłębiających patofizjologię, epidemiologię, czynniki ryzyka oraz diagnostykę bezsenności iinnych zaburzeń snu dokonano przeglądu literatury wbazie danych Medline (dostęp poprzez: PubMed, Springer, Embase, Science Direct, UptoDate, Scopus, Cochrane). WTabeli 1 przedstawiono kryteria wyszukiwania. Po zastosowaniu przedziału czasowego 2010–2023 r. na dzień 19 listopada 2023 r. wyselekcjonowano 553 artykuły. Odrzucono 19 publikacji ze względu na brak anglojęzycznej wersji oraz 39 zpowodu braku dostępu do pełnej treści. Zgodnie ztematyką zakwalifikowano 252 artykuły, zktórych wybrano 64 publikacje, na podstawie których powstał poniższy artykuł. Ponadto uwzględniono 24 prace wyszukane wpiśmiennictwie zakwalifikowanych artykułów oraz 23 prace wyszukane ręcznie.

EPIDEMIOLOGIA

Bezsenność oraz inne zaburzenia snu są obserwowane u25–87% pacjentów objętych opieką paliatywną (tab. 2). Częstość występowania zaburzeń snu jest wyższa upacjentów onkologicznych będących pod opieką paliatywną niż upacjentów leczonych zintencją osiągnięcia całkowitej remisji izapobieżenia nawrotowi choroby [6]. Ponadto ich częstość inasilenie istotnie wzrastają wostatnich miesiącach życia [7, 8].Odpowiednio wcześnie włączona opieka paliatywna skutkuje zmniejszeniem częstości zaburzeń snu upacjentów, co potwierdzają dane zwieloletnich badań [9–12].

PATOFIZJOLOGIA BEZSENNOŚCI IINNYCH ZABURZEŃ SNU UPACJENTÓW OBJĘTYCH OPIEKĄ PALIATYWNĄ

Sen to stan obniżonej świadomości, zmniejszonego ruchu mięśni szkieletowych ispowolnionego metabolizmu. Wwarunkach fizjologicznych powinien być skonsolidowany itrwać 7–8 godzin, najlepiej wnocy. Powstaje dzięki koordynacji ośrodków snu wmózgu: podwzgórza, szyszynki ipnia mózgu [1]. Wpływ na pracę ośrodków snu wynikający zlokalizacji nowotworu wośrodkowym układzie nerwowym stanowi jeden zmechanizmów bezsenności. Fizjologiczna aktywność ośrodków snu może zostać zaburzona zarówno poprzez mechaniczny ucisk przez nowotwór, jak iprzez działanie substancji wytwarzanych przez guz lub przez okoliczne tkanki reagujące na ucisk, hipoksję iobrzęk [28, 29].
Już wlatach 80. XX w. opisano model regulacji snu iczuwania, zakładający obecność dwóch procesów oddziałujących na siebie – rytmu okołodobowego (nazywanego chronobiologicznym) iprocesów homeostatycznych, nazywanych zapotrzebowaniem na sen. Podczas czuwania zaciągany jest dług senny, będący różnicą między zapotrzebowaniem na sen ailością snu otrzymanego, który zmniejszając się podczas snu, wyzwala wybudzenie. Cały proces jest kontrolowany przez wewnętrzny zegar. Obszar kontrolujący okołodobowe rytmy snu jest zlokalizowany wjądrach nadskrzyżowaniowych izsynchronizowany zporą dnia za pomocą zewnętrznych sygnałów, głównie rytmu światło-ciemność. Opisana teoria zakłada, że po każdej nocy ze złą jakością snu rośnie zaciągany dług senny, aż do wystąpienia nocy zlepszą niż przeciętna dla danego pacjenta jakością snu. Wynikająca ztego wzorca wysoka zmienność jakości snu znocy na noc proponowana jest jako wzorzec snu, charakteryzujący chorych zbezsennością [30–32]. Zmiany wprocesie homeostazy snu iczuwania obserwuje się wbadaniu elektroencefalograficznym (EEG) poprzez analizę aktywności fal wolnych. Im dłuższy brak snu, tym więcej aktywności fal wolnych zostanie zarejestrowanych wEEG. Wbadaniu rytmu okołodobowego monitoruje się dodatkowo zmiany temperatury ciała istężenia melatoniny [33, 34]
Teoria nadpobudliwości, nazywana wprzeszłości również neurokognitywną, zakłada zkolei, że bezsenność wynika ze współistnienia komponenty poznawczo-behawioralnej oraz neurobiologicznej. Na komponentę poznawczo-behawioralną składa się stres, zmartwienia, ruminacje, które prowadzą do nieprawidłowej ilości, jakości ipory snu (wspomniane zagadnienia zostały szerzej opisane wdalszej części artykułu). Komponenta neurobiologiczna wynika zpoczątkowego zwiększenia stężenia monoamin, kortyzolu, oreksyny, wpływających negatywnie na sen oraz zmniejszenia stężenia serotoniny iadenozyny promujących sen. Następuje nadmierne pobudzenie kory mózgu, rozregulowanie wcześniej wspomnianych procesów, co wprzewlekłym stanie prowadzi do upośledzonych zdolności poznawczych izmniejszenia rozmiarów hipokampa. Obie komponenty mogą prowadzić także do innych zaburzeń psychicznych, takich jak depresja czy lęk [35–38].
Powstało wiele badań wskazujących rolę cytokin prozapalnych wpowstawaniu bezsenności. Wbadaniu Doonga iwsp. [39] powiązano obecność zespołu objawów obejmującego ból, zmęczenie, zaburzenia snu idepresję zpodwyższonym stężeniem interleukiny 6 (IL-6), interleukiny 13 (IL-13) iczynnika martwicy nowotworów alfa(ang. tumor necrosis factor alpha – TNF-α). Podwyższone stężenie IL-6 zostało także powiązane upacjentów objętych opieką paliatywną zobjawami depresji, wtym bezsennością [40]. Wbadaniu Oliva iwsp. [41] zaburzenia snu, występujące upacjentów zchorobą nowotworową powiązano zpodwyższonymi stężeniami interleukiny 2 (IL-2), IL-6, interleukiny 12 (IL-12), TNF-α, interferonu gamma (ang. interferon gamma – IFN-g) iczynnika stymulującego tworzenie kolonii granulocytów imakrofa*gów (ang. granulocyte-macrophage colony stimulating factor – GM-CSF). Mimo to dokładny mechanizm molekularny prowadzący do bezsenności izaburzeń snu, szczególnie upacjentów objętych opieką paliatywną nadal nie został opisany.

CZYNNIKI RYZYKA ORAZ NASTĘPSTWA ZABURZEŃ SNU IBEZSENNOŚCI UPACJENTÓW OBJĘTYCH OPIEKĄ PALIATYWNĄ

Wcelu usystematyzowania czynników predykcyjnych, objawów współtowarzyszących iskutków zaburzeń snu zostały one podzielone na potrzeby tej pracy na cztery główne kategorie: czynniki fizyczne, psychiczne, związane zleczeniem oraz osobniczo-środowiskowe (tab. 3).

Czynniki fizyczne

Wbadaniu Renom-Guiterasa iwsp. [42] pacjenci przyjęci na oddział opieki paliatywnej zgłaszali grupę czynników fizycznych jako wpływającą wnajwiększym stopniu na jakość ich snu. Ból okazał się najistotniejszą [43], awedług Lala iwsp. [44] również najczęstszą przyczyną. Pacjenci doświadczający silniejszych dolegliwości bólowych podlegają większemu narażeniu na zaburzenia snu [19, 45]. Wbadaniu LeBarona iwsp. [46] pacjenci iich opiekunowie opisywali zależność pomiędzy bólem azaburzeniami snu jako błędne koło. Nasilenie bólu wnocy powodowało bezsenność, co skutkowało pogorszeniem bólu. Większe natężenie bólu jest również powiązane zdłuższym czasem trwania przebudzeń po rozpoczęciu snu (ang. wakefulness after sleep onset – WASO) [45]. Pacjenci zgłaszający zaburzenia snu jako uciążliwą konsekwencję bólu odnoszą znaczącą poprawę wjakości snu dzięki złagodzeniu bólu [47].
Udowodniono także wpływ zaburzeń snu na nasilenie zmęczenia [48]. Wskazano powiązanie z„łatwym męczeniem się”, „osłabieniem” i„brakiem energii” (ang. easy fatigue, weakness, lack ofenergy) [49]. Wykazano również związek między zmniejszeniem objawów bezsenności aobniżeniem nasilenia zmęczenia [50]. Innymi czynnikami fizycznymi zakłócającymi jakość snu są między innymi duszność ikaszel [42] oraz objawy gastryczne [45].
Związek funkcjonowania fizycznego, często ocenianego wpopulacji pacjentów kierowanych do opieki paliatywnej przy pomocy skali sprawności Karnofsky’ego (lub jej modyfikacji), zzaburzeniami snu nie jest jednoznaczny. Wwiększości badań osoby mniej mobilne, mające niższy wskaźnik stanu ogólnego, częściej zgłaszały zaburzenia snu [19, 51–54]. Niemniej jednak, istnieją badania dowodzące odwrotnej zależności [10, 53].

Czynniki psychiczne

Wśród pacjentów objętych opieką paliatywną osoby zzaburzeniami snu częściej doświadczają objawów depresji, lęku oraz pogorszenia samopoczucia [20, 55]. Co więcej, zaburzenia snu stanowią kryterium diagnostyczne depresji. Choroba afektywna jednobiegunowa jest związana zprzedwczesnym budzeniem się, nieregenerującym snem, zmęczeniem, koszmarami sennymi, bezsennością inadmierną sennością [56]. Ponadto WASO, niższa wydajność snu (ang. sleep efficiency – SE) orazwyższy wynik wskali bezsenności (ang. insomnia severity index – ISI) są istotnie związane zcięższymi objawami depresji [45]. Według badania Mitchella iwsp. [57] problemy pacjentów, określane jako „problemy zzasypianiem/utrzymaniem snu lub zbyt długi sen” (ang. trouble falling/staying asleep or sleeping too much), mogą być skutecznym narzędziem przesiewowym wwykrywaniu zaburzeń depresyjnych.
Lęk, będący zarówno manifestacją depresji, jak iwiodącym objawem wzaburzeniach lękowych, skutkuje trudnością wzasypianiu, mniej regenerującym snem iczęstszymi koszmarami sennymi [56]. Dłuższy całkowity czas włóżku (ang. total time in bed – TIB) iwyższy wynik ISI korelują istotnie zpoważniejszymi objawami lękowymi [45].
Czynnikiem prowadzącym do bezsenności jest również samoobwinianie się, które wpływa na gorsze samopoczucie emocjonalne [55, 58].
Według Mystakidou’aiwsp. [59] obok depresji istotnymi czynnikami predykcyjnymi badanymi przy użyciu skali Pittsburgh sleep quality index (PSQI) było poczucie beznadziejności izespół stresu pourazowego.
Czynnikiem, októrym warto wspomnieć wkontekście zaburzeń snu, są także nocne ruminacje, definiowane jako powtarzające się myślenie oosobistych trudnościach iuczuciach, ich przyczynach, znaczeniach ikonsekwencjach [60]. Wjednym zbadań przeprowadzonym na pacjentach objętych opieką paliatywną nocne ruminacje występujące aż u79% znich były związane zczęstszymi objawami bezsenności [42]. Negatywne myśli pojawiające się wnocy powodowały trudności wzasypianiu lub utrzymaniu snu, koncentrując się najczęściej na kwestiach osobistych irodzinnych, rzadziej duchowych iekonomicznych [61].
Wśród pacjentów zprzewlekłym bólem zaobserwowano również związek między katastrofizowaniem bólu, rozumianym jako zniekształcenie poznawcze dotyczące rzeczywistego lub spodziewanego bólu, aczęstszym występowaniem bezsenności [62].
Dowiedziono również częstego współwystępowania zaburzeń snu ianoreksji oraz występującej między nimi korelacji dodatniej [53, 63].
Zaburzenia snu współwystępują także zzespołem majaczeniowym. Pacjenci cierpiący na majaczenie zgłaszali większe problemy ze snem [64, 65]. Ponad 90% chorych pod opieką paliatywną ztowarzyszącym majaczeniem doświadczyło zaburzeń rytmu okołodobowego, występujących zróżnym nasileniem [66, 67]. Rozwinięcie się zespołu majaczeniowego jest poprzedzone gorszą jakością snu [68], aproblemy ze snem, obok zaburzeń poznawczych iniepokoju, mogą służyć identyfikacji majaczenia wfazie prodromalnej [69]. Wostatnich tygodniach życia wzrasta częstość majaczenia, zaburzeń poznawczych izaburzeń snu [70].

Czynniki związane zopieką medyczną

Wśród czynników mających wpływ na zaburzenia snu związanych zopieką medyczną wymienia się leki, proces diagnostyczno-terapeutyczny imiejsce leczenia. Wśród leków stosowanych upacjentów objętych opieką paliatywną, związanych znegatywnym wpływem na jakość snu, wymieniane są: opioidy [19, 43, 71], nieopioidowe leki przeciwbólowe [15], glikokortykosteroidy [19, 53], benzodiazepiny [53], leki hormonalne [19]. Leki przeciwnowotworowe wydają się nie mieć istotnego związku zobjawami bezsenności [16, 43, 53].
Bezsenność jest jednym zniewielu istotnych czynników ryzyka błędnej ordynacji leków wśród pacjentów wymagających opieki paliatywnej [72].Warta uwagi jest też sprawność procesu diagnostycznego iterapeutycznego wprzypadku pacjentów zzaawansowaną chorobą nowotworową. Wjednym zbadań opóźnienie między pierwszą konsultacją, postawieniem diagnozy oraz rozpoczęciem terapii wpływało negatywnie na jakość snu pacjentów [73]. Istotnym aspektem leczenia jest też odpowiedni moment wdrożenia opieki paliatywnej. Pacjenci zchorobą nowotworową, uktórych opieka paliatywna była wdrożona wcześniej, czyli przed zakończeniem leczenia przeciwnowotworowego zintencją uzyskania remisji, uzyskiwali istotnie niższą medianę wskaźników bezsenności wskali European Organization for Research and Treatment ofCancer Quality ofLife Questionnaire Core 30 (EORTC QLQ-C30) [74].
Dane dotyczące miejsca leczenia są niejednoznaczne. Jedno zbadań wiąże warunki szpitalne zniższą jakością snu, ocenioną przy użyciu PSQI [16]. Wbadaniach z2023 r. wykazano natomiast, że zaburzenia snu występują częściej upacjentów pod opieką ambulatoryjną [10] oraz upacjentów, którzy zmarli wdomu [75].

Czynniki osobnicze iśrodowiskowe

Wśród czynników osobniczych powiązanych zzaburzeniami snu upacjentów kierowanych do opieki paliatywnej wymienia się wiek, płeć, poziom wykształcenia, status matrymonialny.
Młodzi pacjenci objęci opieką paliatywną częściej doświadczają zaburzeń snu oraz są one dla nich bardziej uciążliwe niż dla pacjentów wwieku podeszłym [16, 19, 52, 64, 76–81]. Ta zależność może wynikać zczęstszego doświadczania przez młodszych pacjentów bólu, depresji, lęku, zaburzeń emocjonalnych oraz obawy obliskich [78, 82].
Wodniesieniu do płci różnice wczęstości iuciążliwości zaburzeń snu nie były istotne statystycznie [16, 43, 53, 83] lub wykazywano mniej korzystne wyniki dla mężczyzn [10, 64, 82].
Wpływ poziomu wykształcenia na zaburzenia snu zaobserwowano wbadaniu Mercadante’aiwsp. [19] – wykształcenie średnie iwyższe wiązało się zmniejszą częstością zaburzeń snu. Jednakże winnych pracach nie wykryto takiej zależności [43, 53]. Wpopulacji polskiej wykształcenie nie miało istotnego wpływu na częstość występowania bezsenności [81].
Pacjenci, nad którymi opiekę sprawuje ich partner lub małżonek, odznaczają się lepszą jakością snu niż chorzy pod opieką osób znajomych lub personelu medycznego [68]. Chorzy doświadczający żalu po stracie ukochanej osoby zgłaszali częstsze zaburzenia snu [84].
Warunki środowiskowe również mają wpływ na jakość snu. Dłuższa ekspozycja na światło powyżej 1000 luksów wciągu doby była istotnie związana zWASO iSE. Natomiast większe narażenie na hałas powyżej 45 dBA wtrakcie snu było skorelowane zkrótszym całkowitym czasem włóżku (TIB) [45].

Następstwa bezsenności izaburzeń snu

Wiele czynników ryzyka bezsenności upacjentów objętych opieką paliatywną identyfikowanych jest również jako jej następstwa. Zaobserwowano nasilenie bólu izmęczenia oraz częstsze występowanie depresji ilęku. Wpopulacji ogólnej zaburzenia snu skutkują także zwiększonym ryzykiem sercowo-naczyniowym [85, 86] oraz demencji [87].

DIAGNOSTYKA BEZSENNOŚCI IZABURZEŃ SNU

Diagnostykę zaburzeń snu, aszczególnie bezsenności, można podzielić na zobiektywizowaną, obejmującą aktygrafię ipolisomnografię oraz subiektywną, opartą na kwestionariuszach idzienniczkach snu.

Metody obiektywne

Polisomnografia jest uważana za złoty standard diagnozowania problemów ze snem. Jest to złożone badanie, podczas którego rejestrowane są między innymi fale mózgowe (elektroencefalografia – EEG), ruchy gałek ocznych (elektrookulografia – EOG) oraz napięcie mięśni (elektromiografia – EMG). Dodatkowo, monitorowany jest wysiłek brzucha iklatki piersiowej, przepływ powietrza przez nos iutlenowanie krwi. Parametry te pozwalają na obiektywne stwierdzenie czy pacjent śpi iwktórej fazie snu się znajduje. Możliwa jest również ocena bezdechów sennych oraz okresowych ruchów kończyn podczas snu [88]. Ze względu na ilość ikoszt wymaganej aparatury oraz wymóg obecności odpowiednio przeszkolonego personelu, poszukiwano alternatywnej metody diagnostycznej.
Wprzeprowadzonych przez Marino iwsp. [89] badaniach udowodniono, że aktygrafia może być alternatywą dla polisomnografii zponad 80% wiernością. Niektórzy badacze sugerują jednak połączenie aktygrafii zoceną subiektywną, by uzyskać podobną do polisomnografii dokładność [90]. Przewaga aktygrafii polega na znacznie prostszej metodzie pomiaru. Dane zopaski, monitorującej ruchy pacjenta, analizowane są wkontekście występowania stanów snu iczuwania. Dzięki możliwości zbierania całodobowych pomiarów, aktygrafia ma szczególnie dobre zastosowanie wdiagnozowaniu zaburzeń związanych zcyklem okołodobowym [91].

Metody subiektywne

Metody subiektywne obejmują dzienniczki snu oraz kwestionariusze. Najczęściej używanym kwestionariuszem, stworzonym do oceny jakości snu, będącym również jednym znajbardziej szczegółowych, jest PSQI. Uwzględnia parametry związane ze snem pacjenta zostatnich czterech tygodni, obejmujących: subiektywną ocenę jakości snu, trudność wzasypianiu, czas snu, SE, stosowanie leków nasennych, dysfunkcja wciągu dnia oraz zdarzenia zaburzające sen (nykturia, duszność, bezdechy senne, kaszel, chrapanie, koszmary senne, ból, zespół niespokojnych nóg, stany pobudzenia lub zaburzenia orientacji) oceniane przez pacjenta, jak iosobę, zktórą śpi wpokoju [92]. Zastosowanie znajdują także kwestionariusze ograniczające się do diagnostyki bezsenności – ISI [93, 94] iAthens insomnia scale [95, 96] lub senności wciągu dnia (ang. epworth sleepiness scale – ESS) [97, 98].
Dzienniczek snu (ang. consensus sleep diary – CSD) wpodstawowej wersji składa się zdziewięciu pytań: 1) czas wejścia do łóżka; 2) czas, wktórym dana osoba próbuje zasnąć; 3) opóźnienie rozpoczęcia snu (ang. sleep onset latency – SOL); 4) liczba przebudzeń (ang. number ofawakenings – NWAK); 5) WASO; 6) czas ostatniego przebudzenia; 7) czas ostatniego wstawania; 8) jakość snu oceniana za pomocą skali Likerta; 9) dodatkowe miejsce na otwarte komentarze respondenta [99, 100].
Często wpraktyce klinicznej oraz badaniach na populacji pacjentów objętych opieką paliatywną do oceny zaburzeń snu są używane skale bardziej kompleksowe, skupiające się nie tylko na zaburzeniach snu, ale na najczęściej występujących objawach. Takim przykładem jest Edmonton Symptom Assessment Scale Revised (ESAS-r). Podstawowa wersja składa się zdziewięciu objawów, ocenianych przez pacjentów wskali 0–10 (ból, zmęczenie, nudności, obniżenie nastroju, niepokój, senność, apetyt, samopoczucie iduszność). Wrozszerzonej wersji badacz może dodać wybrany objaw, często weryfikując problemy ze snem [20, 101–104]. Sugerowano, że szczegółowe kwestionariusze oceny snu mogłyby być zastąpione przez ESAS-r lub mógłby on być używany jako przesiewowa metoda do wykrywania zaburzeń snu [104]. Udowodniono jednak, że czułość iswoistość badania ESAS-r wwykrywaniu zaburzeń snu wporównaniu zPSQI wynosi odpowiednio 74% i73% (przy założeniu czułości iswoistości PSQI wwykrywaniu zaburzeń snu na poziomie 100%). Wskaźnik korelacji pomiędzy oceną snu uzyskaną za pomocą PSQI iESAS-r był średni (r = 0,4), co podaje wwątpliwość skuteczność stosowania samego kwestionariusza ESAS-r do przesiewowej oceny zaburzeń snu upacjentów pod opieką paliatywną [20, 105].Innym przykładem skal dedykowanych pacjentom objętym opieką paliatywną są skale European Organization for Research and Treatment ofCancer Quality ofLife Questionnaire Core 30 (EORTC QLQ-C30) [106] oraz jej skrócona wersja, EORTC QLQ Core 15 Palliative Care (EORTC QLQ-C15-PAL) [107]. EORTC QLQ-C30 została stworzona do oceny jakości życia upacjentów onkologicznych biorących udział wbadaniach klinicznych. Zawiera 30 pytań, 7 skupia się na zdolności wykonywania codziennych czynności, apozostałe skupiają się na natężeniu podstawowych objawów psychicznych ifizycznych, występujących wtygodniu poprzedzającym badanie [106]. EORTC QLQ-C15-PAL powstała na podstawie odpowiedzi pacjentów ipracowników ochrony zdrowia na pytania dotyczące jakości życia, zktórych wybrano najbardziej trafne iistotne objawy. Zaburzenia snu zaklasyfikowane do objawów onajwiększym znaczeniu znajdują się zarówno wpodstawowej, jak iskróconej wersji [107].
Należy pamiętać, iż każda metoda ma ograniczenia. Udowodniono znaczącą różnicę wnatężeniu objawów zgłaszanych przez pacjentów zbezsennością wkwestionariuszach zaburzeń snu oraz dzienniczkach snu wporównaniu zpolisomnografią [88] lub aktygrafią [30]. Udowodniono również niewielkie zwiększenie różnic wzobiektywizowanych metodach pomiędzy zdrowymi pacjentami apacjentami zbezsennością, wprzeciwieństwie do różnic wbadaniach subiektywnych [30, 88].
Kolejnym ograniczeniem metod obiektywnych jest czas trwania badań. Polisomnografia wymaga monitorowania stanu pacjenta przez całą noc, aaktygrafia nawet przez kilka dni. Dodatkowo, polisomnografia wymaga stabilnego stanu pacjenta. Jakobsen iwsp. [108] przeprowadzili badanie mające na celu porównanie subiektywnych ocen jakości snu zwynikiem polisomnografii iaktygrafii. Ze względu na ciężki stan pacjentów zzaawansowaną chorobą nowotworową zrezygnowano zpolisomnografii. Badacze wskazali także na istotny wpływ stanu klinicznego pacjentów, który może być ograniczeniem również wzastosowaniu metod subiektywnych. Chory musi być bowiem wstanie wypełnić kwestionariusz lub odpowiedzieć na zawarte wnim pytania. We wspomnianym badaniu jedna trzecia pacjentów nie była wstanie uzupełnić kwestionariuszy. Porównując indywidualną ocenę jakości snu uzyskaną za pomocą kwestionariuszy iaktygrafii, wykazano średnią korelację dla całkowitego czasu snu iSE (odpowiednio r = 0,6 i0,4). Ponadto, korelacja dla SOL, NWAK iWASO była słaba (r < 0,4), co odzwierciedla potencjalną niedokładność przy interpretacji wyników uzyskanych za pomocą metod obiektywnych isubiektywnych.
Przewagą oceny subiektywnej jest krótki czas trwania badania (tab. 4). Należy jednak pamiętać oczęsto występujących wśród starszych pacjentów (≥ 65. roku życia) zaburzeniach poznawczych, które mogą wpływać na zaniżanie lub upośledzone zdolności do zgłaszania objawów [109].

PODSUMOWANIE

Zaburzenia snu są częstą dolegliwością upacjentów leczonych paliatywnie owieloczynnikowym podłożu. Istnieje wiele skal diagnostycznych, które poruszają to zagadnienie, dając klinicystom możliwość ich szybkiego wykrywania. Poprzez zmniejszenie nasilenia zaburzeń snu można osiągnąć poprawę wzakresie bólu, zmęczenia, depresji, lęku iinnych objawów obniżających jakość życia ifunkcjonowania. Dalsze badania nad patofizjologią, uwzględniające ogół pacjentów objętych opieką paliatywną oraz złożoność czynników ryzyka zaburzeń snu, mogłyby zwiększyć skuteczność profilaktyki zaburzeń snu wśród pacjentów leczonych paliatywnie.

Deklaracje:

ZgodaKomisji Bioetycznej na badania: Nie dotyczy.
Zewnętrzne źródła finansowania: Brak.
Konflikt interesów: Brak.

PIŚMIENNICTWO

1. Zisapel N. Sleep and sleep disturbances: biological basis and clinical implications. Cell Mol Life Sci 2007; 64: 1174-1186.

2. Ohayon M, Wickwire EM, Hirshkowitz M iwsp. National Sleep Foundation’s sleep quality recommendations: first report. Sleep Health 2017; 3: 6-19.

3. Mystakidou K, Parpa E, Tsilika E iwsp. Therelationship ofsubjective sleep quality, pain, and quality oflife in advanced cancer patients. Sleep 2007; 30: 737-742.

4. Giesinger JM, Wintner LM, Oberguggenberger AS iwsp. Quality oflife trajectory in patients with advanced cancer during thelast year oflife. J Palliat Med 2011; 14: 904-912.

5. Sateia MJ. International classification ofsleep disorders-third edition: highlights and modifications. Chest 2014; 146: 1387-1394.

6. Shamieh O, Alarjeh G, Li H iwsp. Care needs and symptoms burden ofbreast cancer patients in Jordan: across-sectional study. Int J Environ Res Public Health 2022; 19: 10787.

7. Verkissen MN, Hjermstad MJ, van Belle S iwsp. Quality oflife and symptom intensity over time in people with cancer receiving palliative care: results from theinternational European Palliative Care Cancer Symptom study. PLoS One 2019; 14: e0222988.

8. Goto H, Yoshikawa S, Otsuka M iwsp. Symptom prevalence in patients with advanced skin cancer. J Dermatol 2017; 44: 123-126.

9. Gill TM, Gahbauer EA, Leo-Summers L iwsp. Trends in restricting symptoms at theend oflife from 1998 to 2019: acohort study ofolder persons. J Am Geriatr Soc 2021; 69: 450-458.

10. Wong AK, Wang D, Marco D iwsp. Prevalence, severity, and predictors ofinsomnia in advanced colorectal cancer. J Pain Symptom Manage 2023; 66: e335-e342.

11. Rojas-Concha L, Hansen MB, Petersen MA iwsp. Symptoms ofadvanced cancer in palliative medicine: alongitudinal study. BMJ Support Palliat Care 2021; 13: e415-e427.

12. Shah R, Georgousopoulou EN, Al-Rubaie Ziwsp. Impact ofambulatory palliative care on symptoms and service outcomes in cancer patients: aretrospective cohort study. BMC Palliat Care 2022; 21.

13. Julião M, Sobral MA, Calçada P iwsp. ‘Truly holistic?’ Differences in documenting physical and psychosocial needs and hope in Portuguese palliative patients. Palliat Support Care 2021; 19: 69-74.

14. Ibá¼ez Del Prado C, Cruzado JA. Ascreening method for sleep disturbances at theend-of-life. Palliat Support Care 2020; 18: 468-472.

15. Mercadante S, Valle A, Cartoni C iwsp. Insomnia in patients with advanced lung cancer admitted to palliative care services. Int J Clin Pract 2021; 75: e14521.

16. Davies AN, Patel SD, Gregory Aiwsp. Observational study ofsleep disturbances in advanced cancer. BMJ Support Palliat Care 2017; 7: 435-440.

17. Rha SY, Lee J. Symptom clusters during palliative chemotherapy and their influence on functioning and quality oflife. Support Care Cancer 2017; 25: 1519-1527.

18. Barata PC, Cardoso A, Custodio MP iwsp. Symptom clusters and survival in Portuguese patients with advanced cancer. Cancer Med 2016; 5: 2731-2739.

19. Mercadante S, Aielli F, Adile C iwsp. Sleep disturbances in patients with advanced cancer in different palliative care settings. J Pain Symptom Manage 2015; 50: 786-792.

20. Delgado-Guay M, Yennurajalingam S, Parsons H iwsp. Association between self-reported sleep disturbance and other symptoms in patients with advanced cancer. J Pain Symptom Manage 2011; 41: 819-827.

21. Chan KY, Yip T, Yap DYH iwsp. Apilot comprehensive psychoeducation program for fluid management in renal palliative care patients: impact on health care utilization. J Palliat Med 2020; 23: 1518-1524.

22. Murtagh FE, Addington-Hall J, Edmonds P iwsp. Symptoms in themonth before death for stage 5 chronic kidney disease patients managed without dialysis. J Pain Symptom Manage 2010; 40: 342-352.

23. Murtagh FEM, Addington-Hall JM, Edmonds PM iwsp. Symptoms in advanced renal disease: across-sectional survey ofsymptom prevalence in stage 5 chronic kidney disease managed without dialysis. J Palliat Med 2007; 10: 1266-1276.

24. Matsunuma R, Matsumoto K, Yamaguchi T iwsp. Comprehensive palliative care needs in outpatients with chronic heart failure: aJapanese cross-sectional study. Palliat Med Rep 2022; 3: 65-74.

25. Janssen DJA, Spruit MA, Uszko-Lencer NH iwsp. Symptoms, comorbidities, and health care in advanced chronic obstructive pulmonary disease or chronic heart failure. J Palliat Med 2011; 14: 735-743.

26. Bekelman DB, Nowels CT, Allen LA iwsp. Outpatient palliative care for chronic heart failure: acase series. J Palliat Med 2011; 14: 815-821.

27. Saleem TZ, Higginson IJ, Chaudhuri KR iwsp. Symptom prevalence, severity and palliative care needs assessment using thePalliative Outcome Scale: across-sectional study ofpatients with Parkinson’s disease and related neurological conditions. Palliat Med 2013; 27: 722-731.

28. Allgood JE, Roe A, Sparks BB iwsp. Thecorrelation ofsleep disturbance and location ofglioma tumors: anarrative review. J Clin Med 2023; 12: 4058.

29. Armstrong TS, Shade MY, Breton G iwsp. Sleep-wake disturbance in patients with brain tumors. Neuro Oncol 2017; 19: 323-335.

30. Buysse DJ, Cheng Y, Germain Aiwsp. Night-to-night sleep variability in older adults with and without chronic insomnia. Sleep Med 2010; 11: 56-64.

31. Vallières A, Ivers H, Bastien CH iwsp. Variability and predictability in sleep patterns ofchronic insomniacs. J Sleep Res 2005; 14: 447-453.

32. [Perlis ML, Zee J, Swinkels C iwsp. Theincidence and temporal patterning ofinsomnia: asecond study. J Sleep Res 2014; 23: 499-507.

33. Borbély A. Thetwo-process model ofsleep regulation: beginnings and outlook. J Sleep Res 2022; 31: 13598.

34. Borbély AA, Daan S, Wirz-Justice Aiwsp. Thetwo-process model ofsleep regulation: areappraisal. J Sleep Res 2016; 25: 131-143.

35. Perlis ML, Giles DE, Mendelson WB iwsp. Psychophysiological insomnia: thebehavioural model and aneurocognitive perspective. J Sleep Res 1997; 6: 179-188.

36. Riemann D, Spiegelhalder K, Feige B iwsp. Thehyperarousal model ofinsomnia: areview oftheconcept and its evidence. Sleep Med Rev 2010; 14: 19-31.

37. Nofzinger EA, Boysse DJ, Germain A, iwsp. Functional neuroimaging evidence for hyperarousal in insomnia. Am J Psychiatry 2004; 161: 2126-2129.

38. Riemann D, Nissen C, Palagini L iwsp. Theneurobiology, investigation, and treatment ofchronic insomnia. Lancet Neurol 2015; 14: 547-558.

39. Doong SH, Dhruva A, Dunn LB iwsp. Associations between cytokine genes and asymptom cluster ofpain, fatigue, sleep disturbance, and depression in patients prior to breast cancer surgery. Biol Res Nurs 2015; 17: 237-247.

40. Inagaki M, Akechi T, Okuyama T iwsp. Associations ofinterleukin-6 with vegetative but not affective depressive symptoms in terminally ill cancer patients. Support Care Cancer 2013; 21: 2097-106.

41. Oliva D, Andersson BÅ, Lewin F iwsp. Opposing inflammatory biomarker responses to sleep disruption in cancer patients before and during oncological therapy. Front Neurosci 2022; 16.

42. Renom-Guiteras A, Planas J, Farriols C iwsp. Insomnia among patients with advanced disease during admission in aPalliative Care Unit: aprospective observational study on its frequency and association with psychological, physical and environmental factors. BMC Palliat Care 2014; 13: 40.

43. Mystakidou K, Parpa E, Tsilika E iwsp. Sleep quality in advanced cancer patients. J Psychosom Res 2007; 62: 527-533.

44. Lal M, Raheja S, Kale S iwsp. An experience with 156 patients attending anewly organized pain and palliative care clinic in atertiary hospital. Indian J Cancer 2012; 49: 293-297.

45. Bernatchez MS, Savard J, Aubin M iwsp. Correlates ofdisrupted sleep-wake variables in patients with advanced cancer. BMJ Support Palliat Care 2020; 10: 55-63.

46. LeBaron V, Bennett R, Alam R iwsp. Understanding theexperience ofcancer pain from theperspective ofpatients and family caregivers to inform design ofan in-home smart health system: multimethod approach. JMIR Form Res 2020; 4: e20836.

47. Knudsen AK, Aass N, Heitzer E iwsp. Interviews with patients with advanced cancer – another step towards an international cancer pain classification system. Supportive Care in Cancer 2012; 20: 2491-2500.

48. Peters MEWJ, Goedendorp MM, Verhagen SAHHVM iwsp. Exploring thecontribution ofpsychosocial factors to fatigue in patients with advanced incurable cancer. Psychooncology 2014; 23: 773-779.

49. Hauser K, Rybicki L, Walsh D. What’s in aname? Word descriptors ofcancer-related fatigue. Palliat Med 2010; 24: 724-730.

50. Ghoshal A, Salins N, Deodhar J iwsp. Fatigue and quality oflife outcomes ofpalliative care consultation: aprospective, observational study in atertiary cancer center. Indian J Palliat Care 2016; 22: 416-426.

51. Jeon MS, Dhillon HM, Descallar J iwsp. Prevalence and severity ofsleep difficulty in patients with aCNS cancer receiving palliative care in Australia. Neurooncol Pract 2019; 6: 499-507.

52. Khan L, Uy C, Nguyen J iwsp. Self-reported rates ofsleep disturbance in patients with symptomatic bone metastases attending an outpatient radiotherapy clinic. J Palliat Med 2011; 14: 708-714.

53. Mercadante S, Adile C, Ferrera P iwsp. Sleep disturbances in advanced cancer patients admitted to asupportive/palliative care unit. Support Care Cancer 2017; 25: 1301-1306.

54. Suárez-Del-Real Y, Allende-Pérez S, Alférez-Mancera Aiwsp. Validation oftheMexican-Spanish version oftheEORTC QLQ-C15-PAL questionnaire for theevaluation ofhealth-related quality oflife in patients on palliative care. Psychooncology 2011; 20: 889-896.

55. Van de Wiel M, Derijcke S, Galdermans D iwsp. Coping strategy influences quality oflife in patients with advanced lung cancer by mediating mood. Clin Lung Cancer 2021; 22: e146-e152.

56. Mercadante S, Girelli D, Casuccio A. Sleep disorders in advanced cancer patients: prevalence and factors associated. Support Care Cancer 2004; 12: 355-359.

57. Mitchell AJ, Lord K, Symonds P. Which symptoms are indicative ofDSMIV depression in cancer settings? An analysis ofthediagnostic significance ofsomatic and non-somatic symptoms. J Affect Disord 2012; 138: 137-148.

58. Yang Y, Zhao X, Cui M iwsp. Dimensions ofspiritual well- being in relation to physical and psychological symptoms: across-sectional study ofadvanced cancer patients admitted to apalliative care unit. BMC Palliat Care 2023; 22: 137.

59. Mystakidou K, Parpa E, Tsilika E iwsp. How is sleep quality affected by thepsychological and symptom distress ofadvanced cancer patients? Palliat Med 2009; 23: 46-53.

60. Galfin JM, Watkins ER, Harlow T. Psychological distress and rumination in palliative care patients and their caregivers. J Palliat Med 2010; 13: 1345-1348.

61. Guiteras AF, Abelló HV, Domingo JP iwsp. Palliative oncological patients with insomnia: concerns ofthepatients and their relatives’ perception. Int J Environ Res Public Health 2021; 18: 8509.

62. Anagnostopoulos F, Paraponiari A, Kafetsios K. Therole ofpain catastrophizing, emotional intelligence, and pain intensity in thequality oflife ofcancer patients with chronic pain. J Clin Psychol Med Settings 2023; 30: 501-519.

63. Kaba M, de Fouw M, Deribe KS iwsp. Palliative care needs and preferences offemale patients and their caregivers in Ethiopia: arapid program evaluation in Addis Ababa and Sidama zone. PLoS One 2021; 16: e0248738.

64. Dai Y, Walpole G, Ding J iwsp. Symptom trajectories for palliative care inpatients with and without hyperactive delirium in thelast week oflife. J Adv Nurs 2022; 78: 142-153.

65. Leonard M, Adamis D, Saunders J iwsp. Alongitudinal study ofdelirium phenomenology indicates widespread neural dysfunction. Palliat Support Care 2013; 13: 187-196.

66. Leonard M, Donnelly S, Conroy M iwsp. Phenomenological and neuropsychological profile across motor variants ofdelirium in apalliative-care unit. J Neuropsychiatry Clin Neurosci 2011; 23: 180-188.

67. Faiza Jabbar,Maeve Leonard,Karena Meehan iwsp. Neuropsychiatric and cognitive profile ofpatients with DSM-IV delirium referred to an old age psychiatry consultation- liaison service. Int Psychogeriatr 2011; 23: 1167-1174.

68. Slatore CG, Goy ER, O’Hearn DJ iwsp. Sleep quality and its association with delirium among veterans enrolled in Hospice. Am J Geriatr Psychiatry 2012; 20: 317-326.

69. Breier JM, Meier ST, Kerr CW iwsp. Screening for delirium: development and validation oftheBuffalo delirium scale for use in ahome-based hospice setting. Am J Hospice Palliat Med 2018; 35: 794-798.

70. Goy ER, Ganzini L. Prevalence and natural history ofneuropsychiatric syndromes in veteran hospice patients. J Pain Symptom Manage 2011; 41: 394-401.

71. Taylor D, Radbruch L, Revnic J iwsp. Areport on thelong-term use offentanyl pectin nasal spray in patients with recurrent breakthrough pain. J Pain Symptom Manage 2014; 47: 1001-1007.

72. Sevilla-Sánchez D, Molist-Brunet N, Amblàs-Novellas J iwsp. Potentially inappropriate medication at hospital admission in patients with palliative care needs. Int J Clin Pharm 2017; 39: 1018-1030.

73. Belloumi N, Maalej Bellaj S, Bachouche Iiwsp. Comparison ofsleep quality before and after chemotherapy in locally advanced nonsmall cell lung cancer patients: aprospective study. Sleep Disord 2020; 2020: 8235238.

74. Rugno FC, Paiva BSR, Paiva CE. Early integration ofpalliative care facilitates thediscontinuation ofanticancer treatment in women with advanced breast or gynecologic cancers. Gynecol Oncol 2014; 135: 249-254.

75. Chang PJ, Lin CF, Juang YH iwsp. Death place and palliative outcome indicators in patients under palliative home care service: an observational study. BMC Palliat Care 2023; 22: 44.

76. Pang L, de la Cruz M, Wu J iwsp. Symptom frequency and change ofoldest old cancer patients. Support Care Cancer 2019; 27: 4165-4170.

77. Tai SY, Lee CY, Wu CY iwsp. Symptom severity ofpatients with advanced cancer in palliative care unit: Longitudinal assessments ofsymptoms improvement. BMC Palliat Care 2016; 15: 32.

78. Yang CH, Chiu YW, Huang CT iwsp. Acomprehensive approach in hospice shared care in Taiwan: nonelderly patients have more physical, psychosocial and spiritual suffering. Kaohsiung J Med Sci 2013; 29: 444-450.

79. Hansen MB, Ross L, Petersen MA iwsp. Age, cancer site and gender associations with symptoms and problems in specialised palliative care: alarge, nationwide, register-based study. BMJ Support Palliat Care 2022; 12: E201-E210.

80. Lam K, Chow E, Zhang L iwsp. Determinants ofquality oflife in advanced cancer patients with bone metastases undergoing palliative radiation treatment. Support Care Cancer 2013; 21: 3021-3030.

81. Püsküllüoğlu M, Zygulska AL, Tomaszewska IM iwsp. Evaluation ofhealth-related quality oflife and its main influencing factors in aPolish population ofpatients with bone metastases. Curr Probl Cancer 2016; 40: 183-197.

82. Walsh D, Donnelly S, Rybicki L. Thesymptoms ofadvanced cancer: relationship to age, gender, and performance status in 1,000 patients. Support Care Cancer 2000; 8: 175-179.

83. Bernatchez MS, Savard J, Savard MH iwsp. Sleep-wake difficulties in community-dwelling cancer patients receiving palliative care: Subjective and objective assessment. Palliat Support Care 2018; 16: 756-766.

84. Arnout BA. Thegrief ofloss among breast cancer patients during theCOVID-19 pandemic: how can palliative care workers help? Work 2023; 74: 1299-1308.

85. Li L, Gan Y, Zhou X iwsp. Insomnia and therisk ofhypertension: ameta-analysis ofprospective cohort studies. Sleep Med Rev 2021; 56: 101403.

86. Lloyd-Jones DM, Allen NB, Anderson CAM iwsp. Life’s essential 8: updating and enhancing theAmerican heart association’s construct ofcardiovascular health: apresidential advisory from theAmerican Heart Association. Circulation 2022; 146: E18-E43.

87. De Almondes KM, Costa MV, Malloy-Diniz LF iwsp. Insomnia and risk ofdementia in older adults: Systematic review and meta-analysis. J Psychiatr Res 2016; 77: 109-115.

88. Voderholzer U, Al-Shajlawi A, Weske G iwsp. Are there gender differences in objective and subjective sleep measures? Astudy ofinsomniacs and healthy controls. Depress Anxiety 2003; 17: 162-172.

89. Marino M, Li Y, Rueschman MN iwsp. Measuring sleep: accuracy, sensitivity, and specificity ofwrist actigraphy compared to polysomnography. Sleep 2013; 36: 1747-1755.

90. Kushida CA, Chang A, Gadkary C iwsp. Comparison ofactigraphic, polysomnographic, and subjective assessment ofsleep parameters in sleep-disordered patients. Sleep Med 2001; 2: 389-396.

91. Ancoli-Israel S, Cole R, Alessi C iwsp. Therole ofactigraphy in thestudy ofsleep and circadian rhythms. Sleep 2003; 26: 342-392.

92. Buysse DJ, Reynolds CF, Monk TH iwsp. ThePittsburgh sleep quality index: anew instrument for psychiatric practice and research. Psychiatry Res 1989; 28: 193-213.

93. Bastien CH, Vallières A, Morin CM. Validation oftheinsomnia severity index as an outcome measure for insomnia research. Sleep Med 2001; 2: 297-307.

94. Morin CM, Belleville G, Bélanger L iwsp. Theinsomnia severity index: psychometric indicators to detect insomnia cases and evaluate treatment response. Sleep 2011; 34: 601-608.

95. Soldatos CR, Dikeos DG, Paparrigopoulos TJ. Thediagnostic validity oftheAthens insomnia scale. J Psychosom Res 2003; 55: 263-267.

96. Soldatos CR, Dikeos DG, Paparrigopoulos TJ. Athens insomnia scale: validation ofan instrument based on ICD-10 criteria. J Psychosom Res 2000; 48: 555-560.

97. Kendzerska TB, Smith PM, Brignardello-Petersen R iwsp. Evaluation ofthemeasurement properties oftheEpworth sleepiness scale: asystematic review. Sleep Med Rev 2014; 18: 321-331.

98. Johns MW. Anew method for measuring daytime sleepiness: theEpworth sleepiness scale. Sleep 1991; 14: 540-545.

99. Natale V, Léger D, Bayon V iwsp. Theconsensus sleep diary: quantitative criteria for primary insomnia diagnosis. Psychosom Med 2015; 77: 413-418.

100. Maich KHG, Lachowski AM, Carney CE. Psychometric properties oftheconsensus sleep diary in those with insomnia disorder. Behav Sleep Med 2018; 16: 117-134.

101. Hannon B, Dyck M, Pope Aiwsp. Modified edmonton symptom assessment system including constipation and sleep: validation in outpatients with cancer. J Pain Symptom Manage 2015; 49: 945-952.

102. Carvajal A, Centeno C, Watson R iwsp. Acomprehensive study ofpsychometric properties oftheEdmonton symptom assessment system (ESAS) in Spanish advanced cancer patients. Eur J Cancer 2011; 47: 1863-1872.

103. Kwon JH, Nam SH, Koh S iwsp. Validation oftheEdmonton symptom assessment system in Korean patients with cancer. J Pain Symptom Manage 2013; 46: 947-956.

104. Yennurajalingam S, Chisholm G, Palla SL iwsp. Self- reported sleep disturbance in patients with advanced cancer: Frequency, intensity, and factors associated with response to outpatient supportive care consultation – apreliminary report. Palliat Support Care 2015; 13: 135-143.

105. Mollayeva T, Thurairajah P, Burton K iwsp. ThePittsburgh sleep quality index as ascreening tool for sleep dysfunction in clinical and non-clinical samples: asystematic review and meta-analysis. Sleep Med Rev 2016; 25: 52-73.

106. Aaronson NK, Ahmedzai S, Bergman B iwsp. TheEuropean Organization for Research and Treatment ofCancer QLQ-C30: aquality-of-life instrument for use in international clinical trials in oncology. J Natl Cancer Inst 1993; 85: 365-376.

107. Groenvold M, Petersen MA, Aaronson NK iwsp. Thedevelopment oftheEORTC QLQ-C15-PAL: ashortened questionnaire for cancer patients in palliative care. Eur J Cancer 2006; 42: 55-64.

108. Jakobsen G, Engstrøm M, Thronºs M iwsp. Sleep quality in hospitalized patients with advanced cancer: an observational study using self-reports ofsleep and actigraphy. Support Care Cancer 2020; 28: 2015-2023.

109. Miu DKY, Lam KY, Chan CO. Do Cognitively impaired elderly patients with cancer respond differently on self- reported symptom scores? A5-year retrospective analysis. Indian J Palliat Care 2022; 28: 167-173.

110. Baize D, Meriaux-Scoffier S, Chrétien Aiwsp. Sleep assessment in competitive athletes: development and validation ofFrench versions oftheAthens insomnia scale and theathlete sleep behavior questionnaire. Sleep Sci 2023; 16: 183-196.

111. Caissie A, Nguyen J, Chen E iwsp. Quality oflife in patients with brain metastases using theEORTC QLQ-BN20+2 and QLQ-C15-PAL. Int J Radiat Oncol Biol Phys 2012; 83: 1238-1245.

Copyright: © 2024 Termedia Sp. z o. o. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0) License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/), allowing third parties to copy and redistribute the material in any medium or format and to remix, transform, and build upon the material, provided the original work is properly cited and states its license.

POLECAMY

KSIĄŻKI

• Medycyna Paliatywna